Sự dư thừa bằng cấp toàn cầu thúc đẩy tình trạng thất nghiệp và vỡ mộng của giới trẻ

Trong nhiều thập kỷ, giáo dục đại học được ca ngợi là con đường chắc chắn nhất dẫn đến thịnh vượng và thăng tiến xã hội. Tuy nhiên, trên toàn thế giới, tình trạng dư thừa bằng cấp (tiếng Anh: degree inflation) đang định hình lại thị trường lao động, gây căng thẳng cho nền kinh tế và khiến hàng triệu sinh viên tốt nghiệp rơi vào cảnh thất nghiệp, làm việc trái ngành hoặc vỡ mộng. Vấn đề cốt lõi là các trường đại học đang đào tạo ra người có bằng cấp nhanh hơn nhiều so với tốc độ mà nền kinh tế tạo ra các công việc phù hợp với trình độ đó.

Trên khắp các châu lục, từ châu Á đến Mỹ Latinh, các dấu hiệu cảnh báo đang hiện lên rõ ràng:

Châu Á: Dư thừa bằng cấp và khủng hoảng kỳ vọng

Tại Trung Quốc, số lượng sinh viên tốt nghiệp đại học đã tăng từ hơn 1 triệu vào năm 2001 lên hơn 11 triệu vào năm 2023, do chính sách mở rộng giáo dục bậc cao của chính phủ. Nhưng thị trường việc làm không theo kịp. Vào tháng 6/2023, tỷ lệ thất nghiệp trong giới trẻ đô thị (16-24 tuổi) đạt mức kỷ lục 21,3%, khiến chính phủ phải tạm ngừng công bố số liệu này. Nhiều sinh viên tốt nghiệp phải làm các công việc tay chân hoặc trở về quê nhà, dẫn đến hiện tượng được gọi là “tốt nghiệp rồi làm nông”.

Học sinh Trung Quốc thi đại học. Ảnh: SCMP

Ở Hàn Quốc, quốc gia có tỷ lệ người trưởng thành có bằng đại học cao nhất OECD (khoảng 70%), áp lực thi cử và kỳ vọng xã hội khiến nhiều người trẻ rơi vào khủng hoảng tâm lý. Tỷ lệ tự tử ở nhóm tuổi 15–29 là một trong những cao nhất thế giới, một phần do thất vọng sau khi không thể đạt được công việc tương xứng với bằng cấp. Trong năm 2022, ước tính có hơn 20% sinh viên tốt nghiệp đại học ở Hàn Quốc đang làm các công việc không yêu cầu trình độ này.

Tại Việt Nam, sự mở rộng giáo dục đại học đã diễn ra nhanh chóng sau Đổi mới nhưng thiếu chiến lược gắn kết với nhu cầu thực tiễn. Theo số liệu của Bộ Lao động năm 2022, khoảng 43% cử nhân, thạc sĩ đang làm công việc không phù hợp trình độ hoặc thất nghiệp. Những ngành như giáo dục, khoa học xã hội và kinh tế bị ảnh hưởng nặng nề nhất. Sự lệch pha giữa chương trình đào tạo và nhu cầu doanh nghiệp (đặc biệt là kỹ năng mềm, tư duy phản biện và khả năng ứng dụng công nghệ) đang để lại hệ lụy lâu dài.

Châu Âu: Mâu thuẫn giữa hội nhập và chất lượng việc làm

Ở châu Âu, vấn đề không chỉ là dư thừa bằng cấp mà còn là phân bổ không công bằng giữa các nhóm xã hội. Theo Eurostat, gần 50% sinh viên nhập cư có bằng cấp đang làm các công việc yêu cầu kỹ năng thấp, trong khi tỷ lệ này ở sinh viên bản địa là dưới 30%. Điều này cho thấy sự phân biệt vô hình về cơ hội và sự thiếu hỗ trợ trong quá trình hội nhập vào thị trường lao động.

*Nguồn ảnh: Báo Lào Cai*

Tại Vương quốc Anh, thừa trình độ (tiếng Anh: overqualification) là một hiện tượng phổ biến. Năm 2012, khoảng 30% lao động có trình độ học vấn cao hơn yêu cầu công việc; đến năm 2023, con số này đã tăng lên 37%. Điều này không chỉ ảnh hưởng đến động lực lao động mà còn tạo ra sự lãng phí nguồn lực giáo dục.

Ngay cả ở Đức, nơi mà hệ thống đào tạo nghề kép (tiếng Anh: dual system) dù được coi là hình mẫu cũng đang đối mặt với sự mất cân đối. Theo Viện Nghiên cứu Việc làm IAB, nhiều ngành nghề kỹ thuật và công nghệ thông tin đang thiếu nhân lực nghiêm trọng, trong khi sinh viên tốt nghiệp các ngành nhân văn và khoa học xã hội lại khó tìm việc.

Châu Mỹ: Lạm phát bằng cấp và phản ứng của doanh nghiệp

Tại Mỹ, hiện tượng “lạm phát bằng cấp” đang biến bằng cử nhân trở thành điều kiện tiên quyết cho cả những công việc trung cấp như lễ tân, nhân viên hành chính, hoặc quản lý bán hàng. Một báo cáo năm 2017 của Trường Kinh doanh Harvard cho thấy 61% nhà tuyển dụng yêu cầu bằng đại học cho những vị trí mà thực tế chỉ 16% người lao động hiện tại đang đảm nhận có bằng tương ứng.

*Nguồn ảnh: VietnamPlus*

Tác động là rõ ràng: khoảng 38% sinh viên tốt nghiệp tại Mỹ đang làm công việc không yêu cầu bằng cấp, thường nhận mức lương thấp hơn và không có lộ trình thăng tiến rõ ràng. Tuy nhiên, các công ty lớn như IBM, Google, Accenture và Bank of America (BoA) đã bắt đầu chuyển sang tuyển dụng dựa trên kỹ năng thay vì bằng cấp, thông qua các sáng kiến như SkillsBuild, học nghề kỹ thuật số và đào tạo nội bộ.

Ở Mỹ Latinh, sự mở rộng không kiểm soát của các trường đại học – nhiều trong số đó là tư thục chất lượng thấp – đã tạo ra làn sóng sinh viên tốt nghiệp không tìm được việc làm phù hợp. Tại Mexico, gần 40% sinh viên tốt nghiệp làm công việc trái ngành hoặc dưới trình độ. Ở Brazil, hiện tượng “Uber hoá” (tiếng Bồ Đào Nha: uberização) chỉ việc sinh viên sau tốt nghiệp đi làm tài xế công nghệ ngày càng phổ biến. Tại Chile, gần 1/3 sinh viên bỏ học trước khi tốt nghiệp, một phần vì gánh nặng tài chính và chất lượng đào tạo không như mong đợi.

Châu Phi: Thị trường việc làm chậm phát triển

Ở khu vực cận Sahara, hệ thống đại học thường thiếu gắn kết với thị trường việc làm. Nigeria đào tạo hàng trăm nghìn cử nhân mỗi năm nhưng tỷ lệ thất nghiệp ở nhóm này đã lên tới 23,1% vào năm 2023. Ở Kenya, nhiều sinh viên tốt nghiệp mất 3–5 năm mới có việc làm ổn định. Ở Nam Phi – nền kinh tế lớn nhất lục địa – tỷ lệ thất nghiệp trong nhóm tuổi 20–29 có bằng cấp là gần 30%. Các nguyên nhân bao gồm hệ thống đào tạo yếu kém, kinh tế phi chính thức lớn, và công nghiệp hóa chậm chạp.

*Nguồn ảnh: Ban Kinh tế Trung Ương*

Ở Ai Cập, Tunisia, Jordan, bằng cấp thường được xem là “hộ chiếu” vào khu vực công – nơi có mức lương ổn định và nhiều phúc lợi. Nhưng khi chính phủ cắt giảm biên chế và khu vực tư nhân không mở rộng đủ nhanh, hàng triệu sinh viên tốt nghiệp rơi vào trạng thái “đủ tiêu chuẩn nhưng thất nghiệp”. Ở Ai Cập, tỷ lệ thất nghiệp trong nhóm cử nhân là 41,8% vào năm 2021, trong đó phụ nữ chiếm đến 67,6%. Ngoài ra, định kiến xã hội với việc làm tay nghề hoặc tự doanh càng khiến vấn đề nghiêm trọng hơn.

Giải pháp và tương lai: Liên kết, linh hoạt và sáng tạo

Sự dư thừa bằng cấp toàn cầu là một vấn đề mang tính hệ thống, không thể giải quyết bằng những biện pháp ngắn hạn. Tuy nhiên, một số hướng đi đã được ghi nhận:

Liên kết giáo dục và nhu cầu thị trường

Các mô hình như hệ thống học nghề kép của Đức, hay trường đào tạo kỹ năng ngắn hạn ở Thụy Sĩ, đã cho thấy tính hiệu quả khi tích hợp đào tạo lý thuyết và thực hành. Việc sử dụng dữ liệu thị trường lao động theo thời gian thực để điều chỉnh chương trình đào tạo đang trở thành xu thế.

Tuyển dụng dựa trên kỹ năng

Các công ty công nghệ lớn đang dẫn đầu xu hướng tuyển dụng ưu tiên kỹ năng (tiếng Anh: skills-first hiring), ưu tiên ứng viên có kỹ năng thực tế thay vì chỉ dựa vào bằng cấp. Tổ chức như World Economic Forum cũng kêu gọi tái định nghĩa tiêu chí tuyển dụng để tăng tính công bằng và hiệu quả.

Giải pháp vùng hoá

Không thể áp dụng một giải pháp cho tất cả. Ở châu Âu, cần cải thiện chính sách hội nhập cho người nhập cư có trình độ. Ở khu vực Trung Đông – Bắc Phi, cần thúc đẩy khu vực tư nhân. Ở châu Phi, việc đầu tư vào công nghiệp và hạ tầng là điều kiện tiên quyết.

Thúc đẩy tinh thần khởi nghiệp và đổi mới: Khi công việc truyền thống trở nên bão hòa, việc tạo ra cơ hội mới trong các lĩnh vực như công nghệ, nông nghiệp số, kinh tế xanh là một hướng đi quan trọng. Các doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo (tiếng Anh: startup) về công nghệ ở Kenya, Nigeria, Colombia hay Argentina đang chứng minh rằng người trẻ có thể tự tạo việc làm nếu được hỗ trợ đúng mức.

Nếu không có những cải cách toàn diện, giáo dục đại học có nguy cơ trở thành “bong bóng kỳ vọng”. Nhưng nếu các nhà hoạch định chính sách, nhà giáo dục và doanh nghiệp hành động kịp thời và phối hợp hiệu quả, thì lực lượng lao động tương lai sẽ không chỉ có bằng cấp mà còn có năng lực, cơ hội và niềm tin.