Sẽ ra sao khi thế giới quá coi trọng giáo dục STEM?

Trong những năm gần đây, giáo dục STEM – viết tắt tiếng Anh của Khoa học (Science), Công nghệ (Technology), Kỹ thuật (Engineering) và Toán học (Maths) – đã trở thành ưu tiên hàng đầu của nhiều quốc gia. Điều này xuất phát từ nhu cầu phát triển công nghệ, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế và giải quyết các thách thức toàn cầu như biến đổi khí hậu, khủng hoảng y tế và cách mạng công nghiệp 4.0. Theo dữ liệu từ Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD), đầu tư vào các chương trình STEM đã tăng trung bình 12% mỗi năm trên toàn cầu từ năm 2010 đến 2020.

                                 

Sự tập trung mạnh mẽ vào STEM thể hiện rõ qua chính sách giáo dục của các quốc gia. Hoa Kỳ, Trung Quốc và Ấn Độ đã đầu tư hàng tỉ đô la Mỹ vào việc phát triển các viện nghiên cứu, cấp học bổng và nâng cấp cơ sở vật chất dành riêng cho các ngành STEM. Ví dụ, Trung Quốc đã chi hơn 50 tỉ đô la Mỹ vào nghiên cứu và phát triển công nghệ trong năm 2022, trong đó phần lớn dành cho trí tuệ nhân tạo (AI), khoa học máy tính và công nghệ sinh học. Ở Ấn Độ, chính phủ đã khởi động sáng kiến “Make in India” nhằm thúc đẩy đào tạo kỹ sư và nhà khoa học trẻ để thúc đẩy sản xuất và công nghệ nội địa.

Bên cạnh các khoản đầu tư khổng lồ, sự ưu tiên giáo dục STEM còn thể hiện ở sự thay đổi chương trình học. Tại nhiều quốc gia, những môn học như lịch sử, văn học và triết học đang dần bị cắt giảm giờ học để thay vào đó là các môn như lập trình, phân tích dữ liệu và robot. Theo một báo cáo của UNESCO, số lượng sinh viên theo học ngành nhân văn đã giảm 20% tại nhiều trường đại học châu Âu trong vòng một thập kỷ qua, trong khi số lượng sinh viên ngành khoa học máy tính và kỹ thuật tăng gần 40%.

Hệ quả trước mắt

Việc tập trung phát triển STEM đã mang lại lợi ích đáng kể, đặc biệt là trong việc giải quyết tình trạng thiếu hụt nhân lực công nghệ cao và thúc đẩy đổi mới sáng tạo. Chẳng hạn, ngành công nghệ AI và dữ liệu lớn (tiếng Anh: Big Data) đã tạo ra hơn 300 nghìn việc làm mới tại châu Âu chỉ trong vòng 5 năm qua. Ngoài ra, các công ty công nghệ như Google, Apple và Tesla đã thúc đẩy nền kinh tế toàn cầu với các đột phá về điện toán đám mây, xe điện và Internet vạn vật (tiếng Anh: Internet of Things, IoT).

Tuy nhiên, sự thiên lệch này cũng dẫn đến hậu quả đáng kể. Khi đầu tư vào các ngành khoa học xã hội và nhân văn giảm, khả năng phát triển tư duy phản biện, đạo đức học và hiểu biết về con người bị suy giảm. Theo một nghiên cứu của Đại học Harvard năm 2021, sinh viên tốt nghiệp từ các chương trình STEM có xu hướng gặp nhiều khó khăn trong giao tiếp và xử lí các vấn đề xã hội hơn so với những người học các ngành khoa học xã hội. Một khảo sát của Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF) cho thấy 70% nhà tuyển dụng đánh giá cao các kỹ năng mềm như lãnh đạo, sáng tạo và giao tiếp chuyên nghiệp – những kỹ năng thường được đào tạo tốt hơn trong các ngành khoa học xã hội.

Mặt khác, sự mất cân bằng trong giáo dục còn có thể ảnh hưởng đến sự gắn kết xã hội. Một xã hội chỉ tập trung vào công nghệ có thể suy giảm năng lực đồng cảm, trọng vật chất và đánh mất những giá trị văn hóa, giá trị nhân văn quan trọng, đặc biệt trong bối cảnh các công ty công nghệ lớn hiện nay đang đối mặt với làn sóng phản đối mạnh mẽ về các vấn đề như khai thác dữ liệu người dùng, sự lan truyền thông tin sai lệch và tác động tiêu cực của mạng xã hội đối với tâm lí con người do quá tập trung vào việc lôi kéo người dùng ở trên nền tảng lâu nhất có thể.

Hệ quả lâu dài

Về lâu dài, sự mất cân bằng giữa STEM và khoa học xã hội có thể gây ra nhiều hệ lụy nghiêm trọng. Việc thiếu hụt các chuyên gia về tâm lí học, chính trị học và xã hội học có thể làm suy giảm chất lượng quản trị nhà nước và làm gia tăng bất bình đẳng trong xã hội. Theo Ngân hàng Thế giới (WB), khoảng 60% các cuộc khủng hoảng chính trị trong thập kỷ qua có liên quan đến sự thiếu hiểu biết về động lực xã hội và tâm lí đám đông.

Hơn nữa, việc tập trung quá mức vào công nghệ mà không có đánh giá đầy đủ về đạo đức có thể gây ra những rủi ro lớn. Ví dụ, sự phát triển nhanh chóng của AI đã làm dấy lên những lo ngại về quyền riêng tư và sự thiên vị của thuật toán. Nếu không có những nghiên cứu liên ngành giữa STEM và khoa học xã hội, các giải pháp công nghệ có thể bị lạm dụng và làm gia tăng bất bình đẳng. Một nghiên cứu từ Đại học Oxford đã cảnh báo rằng việc phát triển AI mà không có sự giám sát đạo đức có thể dẫn đến sự thao túng thông tin, mất việc làm hàng loạt và các hình thức kiểm soát xã hội nghiêm trọng.

Ngoài ra, sự mất cân bằng giữa STEM và khoa học xã hội cũng có thể làm suy giảm khả năng sáng tạo của xã hội. Theo báo cáo của Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên Hợp Quốc (UNESCO), các nền văn minh phát triển bền vững nhất trong lịch sử đều có sự kết hợp hài hòa giữa khoa học và nghệ thuật. Ví dụ, thời kỳ Phục hưng châu Âu đã chứng kiến sự phát triển rực rỡ của cả khoa học và nghệ thuật với những vĩ nhân như Leonardo da Vinci – người vừa là nhà phát minh, vừa là họa sĩ thiên tài.

Dự báo tương lai

Nhận thức về tầm quan trọng của khoa học xã hội đang dần được khôi phục. Nhiều trường đại học trên thế giới bắt đầu tích hợp các môn khoa học xã hội vào chương trình STEM nhằm trang bị cho sinh viên tư duy phản biện và kỹ năng giải quyết vấn đề đa chiều. Chẳng hạn, Viện Công nghệ Massachusetts (MIT) đã đưa vào chương trình học các khóa về đạo đức công nghệ, trong khi Đại học Stanford phát triển chương trình kết hợp giữa AI và nghiên cứu xã hội.

Các chính phủ cũng đang có động thái điều chỉnh chính sách. Tại Úc, từ năm 2022, ngân sách dành cho các chương trình nghiên cứu xã hội và tâm lí học đã tăng 20% nhằm đối phó với khủng hoảng sức khỏe tâm thần. Tương tự, Liên minh châu Âu đã triển khai chương trình Horizon Europe, khuyến khích nghiên cứu liên ngành giữa STEM và khoa học xã hội để giải quyết các vấn đề như biến đổi khí hậu và quản trị dữ liệu. Ở Mỹ, một số bang như California và New York đang tái đầu tư vào giáo dục nhân văn bằng cách cung cấp các khoản tài trợ đặc biệt cho sinh viên theo đuổi ngành lịch sử, văn học và nghệ thuật.

Nhìn chung, giáo dục STEM là một động lực quan trọng cho phát triển kinh tế và công nghệ. Tuy nhiên, một hệ thống giáo dục cân bằng, kết hợp cả STEM và khoa học xã hội mới là chìa khóa giúp xã hội phát triển bền vững. Chỉ khi tận dụng tối đa các nguồn tri thức từ mọi lĩnh vực, con người mới có thể giải quyết hiệu quả các vấn đề phức tạp và xây dựng một tương lai công bằng, tốt đẹp hơn.