Vì sao làn sóng kêu gọi tẩy chay AI đang lan mạnh trên thế giới?

Không thể phủ nhận chính sự phát triển bùng nổ của trí tuệ nhân tạo tạo sinh (còn gọi là AI tạo sinh) đã và đang chứng minh được sức mạnh đáng kinh ngạc của AI trong việc hỗ trợ tạo ra văn bản, hình ảnh, âm thanh và video. Sự phổ biến của AI đã đem lại cho người dùng Internet năng lực tạo các nội dung có chất lượng cao hơn, dễ dàng và thuận tiện hơn, đồng thời cũng tiết kiệm chi phí hơn. Những tưởng những tiến bộ thời đại này sẽ được hưởng ứng mạnh mẽ và ngày càng được chào đón hơn, thế nhưng, trong thời gian gần đây, chúng ta chứng kiến một làn sóng phản đối và kêu gọi tẩy chay AI trên toàn cầu.

Dù hứa hẹn những thay đổi mang tính cách mạng trong nhiều lĩnh vực, AI tạo sinh bị coi như một công cụ nguy hiểm và cần được kiểm soát chặt chẽ. Những sự lo ngại về tin giả, nội dung định hướng, các vấn đề đạo đức, biến động tiêu cực trên thị trường việc làm và sự bất ổn xã hội liệu có đang hợp lý hay đã bị đẩy lên quá mức? Trong bài viết hôm nay, hãy cùng tìm hiểu về làn sóng kêu gọi tẩy chay AI và tìm kiếm hướng đi an toàn cho nó trong tương lai.

AI và nạn tin giả, lừa đảo trực tuyến gia tăng

Với sức mạnh đáng kinh ngạc, AI tạo sinh hiện nay đã có thể tạo ra nội dung có độ hoàn thiện tương đối cao. Điều này khiến cho những nội dung giả mạo trở nên khó nhận diện và đề phòng. Những hình ảnh trong như thật, những thông tin giả được thêu dệt tinh vi khiến nhiều người lo sợ mỗi khi lên mạng. Một khảo sát năm 2023 của NewsGuard, chỉ 10% người Mỹ tin rằng các công ty AI có thể kiểm soát việc phát tán tin giả trên mạng thông qua AI.

Và trên thực tế, những vụ việc nghiêm trọng có sử dụng AI đã diễn ra.

Một vụ lừa đảo sử dụng deepfake đã diễn ra năm 2020 tại châu Âu khi tội phạm mạo danh một CEO người Đức gọi cho CEO chi nhánh tại Anh yêu cầu chuyển khoản gấp 220 nghìn euro. CEO người Anh tin rằng mình đang nói chuyện với sếp đã tuân thủ và chuyển tiền. Số tiền sau đó được chuyển qua nhiều quốc gia khác nhau và biến mất.

Một vụ tương tự diễn ra tại Hong Kong năm 2023 khi kẻ lừa đảo đã tạo một video deepfake về một người sáng lập công ty và sử dụng để nói chuyện với nhân viên qua một phòng họp trực tuyến trên Zoom, ra lệnh cho họ thực hiện chuyển tiền khẩn cấp. Nhân viên tài chính tin rằng đó là sếp của mình và chuyển hơn 200 triệu đô la Hong Kong (tương đương 25 triệu đô la Mỹ). Số tiền sau đó cũng biến mất.

Các chuyên gia dự báo thiệt hại do gian lận AI có thể lên tới 40 tỉ đô la Mỹ mỗi năm vào năm 2027. Những sự cố này cho thấy sự cấp thiết của các công nghệ phát hiện nội dung giả.

AI không chỉ tạo ra thông tin giả, mà còn dễ dàng xâm phạm quyền riêng tư. Một ví dụ gây chấn động là hình ảnh khiêu dâm deepfake của những người nổi tiếng, đặc biệt là những nghệ sĩ nữ, trong đó nổi bật nhất là vụ của ca sĩ Taylor Swift lan truyền trên mạng xã hội X (trước đây là Twitter) với hơn 45 triệu lượt xem trước khi bị xóa, dẫn đến phản ứng dữ dội và gióng lên hồi chuông kêu gọi kiểm soát nội dung AI. Những sự cố này cho thấy sự thiếu hụt các biện pháp bảo vệ quyền riêng tư và tính dễ bị tổn thương của các hệ thống số.

Nhìn chung, AI tạo sinh đang phát triển nhanh hơn khả năng quản lý pháp lý của nhiều quốc gia và khu vực. Ngay tại Mỹ, những tranh luận về cách quản lý và kiểm soát AI vẫn còn chưa ngã ngũ. Trong khi nhiều người ủng hộ cách kiểm soát mạnh mẽ thì vẫn có nhiều người cho rằng AI nên được quản lý dựa trên các giá trị dân chủ. Trong khi đó, ở châu Âu, Đạo luật AI được thông qua năm 2024 yêu cầu kiểm soát chặt chẽ các hệ thống AI có rủi ro cao. Chính sự thiếu nhất quán trong quy định giữa các quốc gia đang tạo ra lỗ hổng trong quản lý AI toàn cầu.

Về mặt đạo đức, AI hiện nay vẫn là “hộp đen” khi cách chúng vận hành vẫn chưa được đánh giá là minh bạch, chính điều này gây khó khăn cho việc giám sát và kiểm soát thiên vị.

AI làm biến đổi thị trường lao động mạnh mẽ

Một trong những bộ phận phản đối AI mạnh mẽ nhất có thể kể đến giới nghệ sĩ và những người làm việc trong các ngành sáng tạo. Về cơ bản, AI sử dụng kho dữ liệu có sẵn được thu thập từ các tác phẩm của các nghệ sĩ, những người sáng tạo nội dung để góp nhặt, cắt ghép, chỉnh sửa để tạo ra những tác phẩm mới. Và hiển nhiên, những hoạt động này không hề xin phép các tác giả gốc. Điều này làm suy yếu ngành sáng tạo và uy hiếp các nghệ sĩ.

Tại Anh, Liên minh Quyền Sáng tạo trong AI đại diện cho 72 tổ chức gần đây đã lên tiếng chống lại đề xuất cho phép AI khai thác dữ liệu có bản quyền mà không cần sự đồng ý của tác giả. Nhiều nghệ sĩ cũng đã tìm đến các nền tảng như Cara – nơi ưu tiên trưng bày tác phẩm do con người tạo ra – để tránh bị cạnh tranh với tác phẩm AI.

Sự phổ biến của AI tạo sinh đã và đang thay đổi thị trường lao động một cách nhanh chóng hơn bao giờ hết. Giám đốc điều hành IBM, Arvind Krishna, cho biết công ty đã dùng AI để thay thế hàng trăm vị trí nhân sự, dù có tăng tuyển ở các lĩnh vực như lập trình và bán hàng. Tuy rằng các công ty công nghệ lớn cam kết cố gắng áp dụng AI với định hướng tăng cường năng lực của con người hơn là thay thế hoàn toàn, tuy nhiên, chúng ta dễ dàng thấy được những đợt sa thải hàng loạt diễn ra trong 1-2 năm gần đây không hề chỉ đến từ tác động của suy thoái kinh tế mà còn đến từ sự hữu dụng và tiết kiệm của AI.

Nhiều vị trí trong các tổ chức, doanh nghiệp, đặc biệt là những vị trí có độ khó công việc thấp, độ lặp lại cao, nguyên tắc xử lí dựa trên quy định có sẵn có thể số hoá dễ dàng vốn đã đang dần bị loại bỏ hoặc giảm bớt thông qua tự động hóa, nay ngày càng gia tăng khi có AI hỗ trợ công tác số hoá này. Việc tận dụng AI để tối ưu hóa hiệu suất cũng đang ảnh hưởng mạnh khi xu hướng tinh gọn bộ máy trở nên phổ biến hơn. Một nghiên cứu từ Đại học Oberta de Catalunya cho thấy có tới 24% công việc thực tế sẽ bị ảnh hưởng trong vòng 5 năm tới vì AI.

Chưa hết, một vấn đề thường bị bỏ qua là tác động môi trường. Việc huấn luyện, vận hành, bảo trì một hệ thống AI có thể  tạo ra lượng khí thải CO₂ tương đương một chuyến bay xuyên Đại Tây Dương. Khi vấn đề biến đổi khí hậu ngày càng cấp bách, giới chuyên gia kêu gọi đưa yếu tố sinh thái vào đánh giá AI.

Phản ứng trái chiều là hợp lý

Hiển nhiên, việc công chúng phản đối AI tạo sinh là điều dễ hiểu và hoàn toàn có cơ sở thực tế. Những điểm trừ và rủi ro mà chúng ta đã đề cập bên trên đang hiện hữu và tác động mạnh mẽ tới xã hội loài người. Tuy nhiên, từ chối hoàn toàn AI cũng đồng nghĩa với việc bỏ lỡ cơ hội phát triển vượt bậc khi AI có thể giúp nâng cao hiệu suất, cải thiện hiệu quả giáo dục, đẩy nhanh tiến bộ khoa học, tối đa tiềm năng hỗ trợ người khuyết tật và cộng đồng dễ bị tổn thương trong xã hội, v.v.. Vấn đề không phải là ngăn chặn AI, mà là quản lý nó một cách có trách nhiệm.

Để vừa phát huy lợi ích vừa kiểm soát rủi ro từ AI tạo sinh, có lẽ các bên liên quan cần xem xét và chung tay thực hiện các biện pháp một cách hợp lý và có trách nhiệm như:

Tăng cường pháp lý toàn cầu

Cần thiết lập một bộ khung pháp lý toàn cầu có tính ràng buộc nhằm điều chỉnh sự phát triển và ứng dụng của trí tuệ nhân tạo (AI), với trọng tâm là đảm bảo minh bạch trong cách thức vận hành, bảo vệ quyền riêng tư cá nhân và trách nhiệm rõ ràng trong trường hợp xảy ra sai lệch hoặc thiệt hại. Các quốc gia cần phối hợp xây dựng các tiêu chuẩn chung, tương thích với pháp luật trong nước nhưng đồng thời hướng tới một hệ sinh thái AI an toàn và có trách nhiệm trên phạm vi toàn cầu.

Đầu tư đào tạo lại

Trong bối cảnh AI thay đổi cấu trúc công việc, cần có chính sách đầu tư mạnh mẽ vào chương trình đào tạo lại và nâng cao kỹ năng cho người lao động, đặc biệt là những người thuộc nhóm dễ bị ảnh hưởng như phụ nữ, lao động phổ thông, hoặc những người làm công việc dễ bị thay thế bởi máy móc. Việc này không chỉ giúp họ thích ứng với thị trường lao động mới mà còn đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì ổn định xã hội và giảm bất bình đẳng.

Phát triển AI có đạo đức

Các tổ chức phát triển AI cần tuân thủ các nguyên tắc đạo đức rõ ràng, trong đó bao gồm công khai dữ liệu huấn luyện (trong phạm vi cho phép) để đảm bảo khả năng kiểm tra và giám sát độc lập, cũng như minh bạch về giới hạn, thiên lệch và rủi ro của mô hình. Điều này giúp người sử dụng hiểu rõ công cụ họ đang dùng và từ đó có quyết định đúng đắn, có trách nhiệm.

Tăng cường công nghệ phát hiện

Để đối phó với tình trạng lan truyền thông tin sai lệch do AI tạo ra, cần ứng dụng các công nghệ nhận diện và xác minh nội dung, chẳng hạn như watermark kỹ thuật số nhúng vào hình ảnh hoặc video do AI tạo ra, hoặc sử dụng các kỹ thuật phân tích pháp y kỹ thuật số để truy xuất nguồn gốc và xác minh tính xác thực của nội dung. Đây là tuyến phòng thủ quan trọng chống lại deepfake và tin giả.

Tham vấn rộng rãi

Quyết định về tương lai của AI không nên là đặc quyền của riêng chính phủ hay doanh nghiệp công nghệ lớn. Thay vào đó, cần có một quá trình tham vấn minh bạch và đa chiều, trong đó người dân, chuyên gia, cộng đồng sáng tạo, tổ chức xã hội dân sự và khu vực tư nhân đều có tiếng nói. Chỉ khi nhiều bên cùng tham gia, ta mới có thể xây dựng một tương lai AI phù hợp với các giá trị nhân văn và lợi ích chung.

Như vậy, chúng ta có thể thấy và hiểu các mối lo ngại về xã hội học, kinh tế học, đạo đức và môi trường mà AI đang mang lại. Chúng cần được giải quyết kịp thời. Tuy nhiên, điều đó không có nghĩa là công nghệ này nên bị loại bỏ. AI không chỉ là tương lai, nó là hiện tại và chỉ khi chúng ta bắt đầu làm việc với nhau để thực hiện đổi mới với tinh thần trách nhiệm cao và sự chung tay của các cấp quản lý, chúng ta mới có thể đảm bảo rằng AI sẽ là công cụ phục vụ lợi ích chung trong một thế giới ngày càng vận động nhanh và mạnh mẽ hơn.