Tại sao chúng ta cần học về sự công bằng?

Các em học sinh thân mến, sự công bằng không chỉ là một khái niệm trừu tượng trong sách vở mà còn là một yếu tố vô cùng quan trọng trong cuộc sống hàng ngày của chúng ta. Nó giống như một chiếc la bàn đạo đức, giúp chúng ta xây dựng mối quan hệ tốt đẹp, tin tưởng lẫn nhau và cùng nhau phát triển.

Ý thức về sự công bằng là bản năng

Các nhà khoa học đã chứng minh rằng ngay từ khi còn rất nhỏ, chúng ta đã có cảm nhận về sự công bằng. Thử tưởng tượng, trong giờ ra chơi, nếu một nhóm bạn được chơi cầu trượt lâu hơn hẳn các bạn khác dù tất cả đều xếp hàng chờ đến lượt, các em có cảm thấy điều gì đó không ổn không? Đó chính là bản năng nhận biết sự công bằng đang hoạt động. Các nghiên cứu cho thấy, ngay cả những em bé mới 15 tháng tuổi cũng thích sự chia sẻ đều hơn (theo Schmidt & Sommerville, 2011). Điều này cho thấy, mong muốn công bằng đã nằm sâu trong suy nghĩ của mỗi người.

Chúng ta cũng có thể thấy điều này ở các loài động vật gần gũi với con người như loài khỉ. Một thí nghiệm cho thấy, khi một con khỉ được cho một quả dưa chuột (ít ngon hơn) trong khi con khỉ bên cạnh được cho quả nho (ngon hơn) vì đã thực hiện cùng một nhiệm vụ, con khỉ nhận dưa chuột đã tỏ ra rất khó chịu, thậm chí ném cả quả dưa chuột đi (theo Brosnan & de Waal, 2003). Điều này cho thấy, cảm giác về sự công bằng là một điều tự nhiên, giúp duy trì sự hòa thuận trong một tập thể.

Khi chúng ta chứng kiến hoặc trải qua những điều không công bằng, bộ não của chúng ta sẽ có những phản ứng đặc biệt. Các nhà khoa học đã quan sát thấy rằng, một vùng não liên quan đến cảm xúc tiêu cực sẽ hoạt động mạnh mẽ hơn khi chúng ta thấy những kết quả không công bằng (theo Sanfey et al., 2003). Ví dụ, khi một bạn bị đổ lỗi cho việc mà bạn ấy không làm hoặc khi một bài kiểm tra được chấm điểm không nhất quán giữa các bạn, chúng ta thường cảm thấy khó chịu và bức xúc. Những phản ứng này không chỉ là cảm xúc nhất thời mà còn giúp chúng ta nhận ra những hành vi sai trái, bảo vệ sự đoàn kết trong nhóm và khuyến khích sự hợp tác.

Ta luôn cần học cách đối mặt với sự bất công

Tuy nhiên, cuộc sống không phải lúc nào cũng diễn ra như chúng ta mong muốn. Đôi khi, chúng ta sẽ gặp phải những tình huống không công bằng, những khó khăn bất ngờ. Ví dụ, có thể một bạn rất chăm chỉ học tập nhưng kết quả thi lại không tốt như mong đợi hoặc một đội thể thao đã chơi hết mình nhưng vẫn thua cuộc. Vậy làm thế nào để chúng ta đối mặt với những điều này?

Khả năng thích nghi của bộ não con người là vô cùng mạnh mẽ. Khi đối diện với sự bất công, chúng ta có thể học cách chấp nhận và tìm hướng giải quyết thay vì chỉ cảm thấy tức giận hay buồn bã. Các nhà tâm lý học gọi đây là sự linh hoạt trong suy nghĩ (tiếng Anh: psychological flexibility) (theo Kashdan & Rottenberg, 2010). Nó giống như việc chúng ta học cách điều khiển cảm xúc của mình, không để sự bất công chi phối hành động. Thay vì mãi oán trách tại sao mình lại gặp chuyện không may, chúng ta có thể suy nghĩ xem mình có thể học được gì từ tình huống đó và làm tốt hơn trong tương lai.

Việc chấp nhận không có nghĩa là chúng ta bỏ cuộc, mà là chúng ta hiểu rằng không phải lúc nào mọi thứ cũng diễn ra theo ý mình. Từ đó, chúng ta có thể tập trung vào những điều mình có thể thay đổi và tìm ra những cách ứng phó phù hợp hơn.

Không phải lúc nào chúng ta cũng đúng

Một điều quan trọng nữa là chúng ta cần học cách nhận xét về suy nghĩ của chính mình (tiếng Anh: metacognition, tạm dịch: siêu nhận thức). Điều này giúp chúng ta nhận ra rằng, đôi khi cách nhìn nhận của chúng ta về sự công bằng có thể chưa hoàn toàn đúng. Chúng ta cần học cách lắng nghe ý kiến của người khác, xem xét vấn đề từ nhiều góc độ khác nhau. Ví dụ, khi một bạn bị phạt vì nói chuyện riêng trong lớp, bạn ấy có thể cảm thấy không công bằng. Nhưng nếu bạn ấy thử đặt mình vào vị trí của thầy cô giáo, có lẽ bạn ấy sẽ hiểu rằng việc giữ trật tự trong giờ học là cần thiết cho tất cả mọi người.

Ví dụ, khi một bạn không được chọn vào đội hình ra sân của một trận đấu trường, bạn ấy có thể cảm thấy rất bất công vì cho rằng mình có thừa năng lực. Nhưng nếu bạn ấy suy nghĩ kỹ hơn, có thể thầy giáo đã có những lý do riêng, chẳng hạn như phong độ của bạn đó, kỹ năng kết hợp hoặc sự phù hợp với chiến thuật của đội trong giai đoạn đó. Việc suy nghĩ thấu đáo giúp chúng ta tránh những phán xét vội vàng và hiểu rõ hơn về tình huống. Một nghiên cứu đã chỉ ra rằng, những người có khả năng suy nghĩ thấu đáo thường giải quyết các tình huống xã hội phức tạp tốt hơn (theo Duke University, 2021).

Mỗi người có cách cảm nhận về sự công bằng khác nhau

Mỗi người chúng ta có những trải nghiệm, tính cách và hoàn cảnh khác nhau. Điều này có nghĩa là, cách chúng ta cảm nhận về sự công bằng cũng có thể khác nhau. Ví dụ, một bạn có thể cảm thấy không công bằng khi phải làm thêm việc nhà so với anh chị em của bạn đó, nhưng bố mẹ lại có lý do riêng cho sự phân công đó dựa trên độ tuổi, khả năng và tính cách của mỗi người. Một hành động có thể bị một người coi là không công bằng, nhưng người khác lại thấy bình thường.

Những cảm xúc như tức giận, buồn bã khi đối diện với sự bất công là hoàn toàn tự nhiên. Đôi khi, những cảm xúc này còn có thể thúc đẩy chúng ta hành động để thay đổi những điều bất công trong xã hội. Ví dụ, sự phẫn nộ trước nạn phân biệt sắc tộc đã dẫn đến các phong trào đấu tranh cho quyền bình đẳng trên khắp thế giới. Các phong trào xã hội lớn trên thế giới đều bắt nguồn từ những xúc cảm mạnh mẽ này.

Tuy nhiên, chúng ta cũng cần học cách kiểm soát và điều chỉnh cảm xúc của mình. Những người có khả năng phục hồi cảm xúc tốt thường có thể nhìn nhận những trải nghiệm bất công như những bài học để trưởng thành (American Psychological Association, 2019). Thay vì để sự tức giận chi phối, chúng ta có thể học cách bình tĩnh phân tích tình huống và tìm ra cách giải quyết tốt nhất.

Sự công bằng cần phải có hành động

Nhận thức được sự bất công không chỉ dừng lại ở cảm xúc mà còn dẫn đến những hành động cụ thể. Chúng ta có thể lên tiếng khi thấy bạn bè bị đối xử không công bằng, tham gia vào các hoạt động vì cộng đồng hoặc đơn giản là cư xử một cách công bằng với mọi người xung quanh. Ví dụ, khi thấy một bạn bị bắt nạt, chúng ta có thể tìm sự giúp đỡ của thầy cô giáo hoặc những người lớn đáng tin cậy. Hoặc trong các hoạt động nhóm, chúng ta có thể đảm bảo mọi thành viên đều có cơ hội đóng góp ý kiến và công sức.

Các nhà kinh tế học hành vi đã chỉ ra rằng, con người hoàn toàn có thể hy sinh lợi ích cá nhân để trừng phạt những hành vi gian lận hoặc sửa chữa những điều bất công (theo Fehr & Gächter, 2002). Ví dụ, một bạn có thể sẵn sàng nhận lỗi thay cho cả nhóm nếu cho rằng mình có trách nhiệm chính trong lỗi lầm đó, hoặc một người có thể tố cáo hành vi gian lận trong một cuộc thi dù biết rằng điều đó có thể gây ra rắc rối cho bản thân. Điều này cho thấy, chúng ta không chỉ cảm nhận được sự công bằng mà còn muốn hành động để bảo vệ nó. Với một số người, động lực đó còn trở nên không cản phá được.

Trong môi trường học đường, chúng ta có thể thể hiện sự công bằng bằng cách giúp đỡ những bạn gặp khó khăn, tôn trọng sự khác biệt của mỗi người và cùng nhau xây dựng một lớp học đoàn kết và công bằng. Ví dụ, chúng ta có thể giúp đỡ bạn học yếu hơn trong môn toán, lắng nghe ý kiến của tất cả các bạn trong nhóm thảo luận, hoặc không trêu chọc những bạn có hoàn cảnh khó khăn.

Xây dựng và bảo vệ sự công bằng cho thế giới là nỗ lực của tất cả chúng ta

Các em học sinh yêu quý, nhận thức về sự công bằng là một quá trình phát triển không ngừng. Nó bắt đầu từ những cảm xúc tự nhiên, phát triển qua khả năng suy nghĩ linh hoạt và trưởng thành khi chúng ta học được cách nhìn nhận vấn đề từ nhiều góc độ. Việc rèn luyện nhận thức về sự công bằng giúp chúng ta trở thành những người có trách nhiệm, biết yêu thương và xây dựng một cộng đồng tốt đẹp hơn.

Trong một thế giới ngày càng phức tạp, việc hiểu rõ tầm quan trọng của sự công bằng là vô cùng cần thiết. Hãy cùng nhau học tập, rèn luyện và hành động để tạo ra một môi trường học đường và xã hội ngày càng công bằng hơn!