Tội phạm gia tăng có phải do giáo dục đạo đức bị xem nhẹ?

Những báo cáo đáng buồn về tình hình tội phạm có chiều hướng gia tăng ở nhiều quốc gia trên toàn thế giới là những hồi chuông cảnh báo sự mất kiểm soát của các chính phủ trong việc đảm bảo một nền an ninh vững mạnh cho xã hội. Nhiều người cho rằng nguyên nhân sâu xa của hiện tượng này là bởi giáo dục đạo đức ngày càng bị xem nhẹ và ngành giáo dục cần phải chịu trách nhiệm trong việc này. Tuy nhiên, thực chất, đây là một bài toán rất đau đầu với vô vàn các yếu tố đan xen nhau.

Hiển nhiên, ngành giáo dục đóng vai trò quan trọng trong việc vun đắp nền tảng đạo đức xã hội. Thế nhưng giáo dục chắc chắn không phải là bên duy nhất cần chịu trách nhiệm. Những vấn đề nổi cộm khác như điều kiện kinh tế – xã hội suy giảm, văn hoá gia đình suy yếu, sự bất bình đẳng leo thang trong xã hội và các tác động biến đổi văn hóa khác thường nên được xem xét thấu đáo hơn khi nói tới xu hướng tội phạm gia tăng.

Dẫu vậy, cũng không thể phủ nhận rằng nếu việc giáo dục đạo đức được chú trọng, học sinh sẽ được trang bị những giá trị cốt lõi như lòng đồng cảm, khả năng tự chủ và thái độ tôn trọng các chuẩn mực chung, vốn là những yếu tố quan trọng giúp con người tránh xa con đường phạm tội.

Giáo dục đạo đức và “sợi dây” liên kết với tỉ lệ tội phạm

Mối quan hệ này thực sự ra sao?

Nhiều nghiên cứu cho thấy, giáo dục đạo đức có thể góp phần kéo giảm hành vi phạm tội. Khi được bồi đắp lòng trắc ẩn, biết day dứt và xấu hổ với lỗi lầm, con người sẽ ít có xu hướng coi tội phạm là một lựa chọn. Một nghiên cứu đáng chú ý từ Đại học Cambridge (Nghiên cứu Phát triển Thanh thiếu niên và Người trẻ Peterborough) đã chỉ ra rằng, những bạn trẻ có nền tảng đạo đức vững vàng và khả năng tự kiểm soát tốt thì tỉ lệ phạm tội thấp hơn hẳn (chỉ chiếm 0,5% tổng số tội phạm) so với nhóm có ý thức đạo đức lỏng lẻo (chiếm tới 60% tội phạm). Sự thiếu hụt giáo dục đạo đức, nhất là trong những năm tháng đầu đời, có thể khiến các em dễ lung lay trước những ảnh hưởng tiêu cực từ bạn bè hay môi trường xung quanh. Ví dụ, nếu nhà trường không chú trọng dạy các em phân biệt đúng sai hoặc lơ là việc rèn luyện kỹ năng sống và cảm xúc, học sinh có thể thiếu đi “kim chỉ nam” đạo đức để đứng vững trước cám dỗ.

*Nguồn ảnh: Trường Tiểu học Đại la*

Tuy nhiên, cần nhìn nhận thực tế rằng sức ảnh hưởng của giáo dục cũng có giới hạn trước các yếu tố bên ngoài. Đói nghèo, thất nghiệp và sự thiếu vắng các mối liên kết xã hội (như tình làng nghĩa xóm yếu kém) thường là những “điềm báo” rõ rệt hơn về nguy cơ tội phạm ở nhiều nơi. Các nghiên cứu chỉ ra rằng, cái nghèo và tình trạng không có việc làm có thể đẩy con người vào con đường phạm tội một cách trực tiếp hơn so với những lỗ hổng trong giáo dục, bởi đôi khi người ta làm liều vì túng quẫn hoặc tuyệt vọng.

Những thách thức không nhỏ trong ngành giáo dục

Một thực tế đáng buồn là ở nhiều nơi, hệ thống giáo dục dường như đang “chạy đua” theo thành tích học tập mà đôi khi bỏ quên việc bồi dưỡng đạo đức hay giáo dục công dân. Áp lực từ các kỳ thi chuẩn hóa và nguồn lực eo hẹp thường đẩy các chương trình xây dựng nhân cách hay tu dưỡng đạo đức xuống hàng thứ yếu. Ở những cộng đồng còn nhiều khó khăn, trường học thường thiếu thốn đủ bề để triển khai hiệu quả các chương trình này, vô hình trung làm trầm trọng thêm vòng luẩn quẩn của đói nghèo và tội phạm. Hiện tượng “đường từ trường học đến nhà tù” (school-to-prison pipeline) cho thấy một thực trạng đáng lo ngại: việc thiếu cơ hội giáo dục có thể đẩy thanh thiếu niên, đặc biệt ở các khu vực thu nhập thấp, vào vòng xoáy tội lỗi.

Bên cạnh đó, sự đa dạng về văn hóa và quan điểm cũng khiến việc giáo dục đạo đức trở nên phức tạp hơn. Chẳng hạn, những tranh luận xoay quanh việc nên dạy những giá trị nào – thế tục hay tôn giáo, đề cao cá nhân hay tập thể – cũng có thể khiến chương trình đạo đức trong trường học thiếu nhất quán, thậm chí là bị bỏ trống.

Góc nhìn phản biện

Cần phải thẳng thắn rằng tỉ lệ tội phạm còn chịu tác động từ những vấn đề mang tính hệ thống lớn hơn như chênh lệch giàu nghèo, năng lực của cơ quan thực thi pháp luật hay hiệu quả của hệ thống tư pháp – những điều mà chỉ riêng giáo dục khó lòng giải quyết triệt để. Thuyết lệch chuẩn xã hội (Social disorganization theory) lại nhấn mạnh rằng chính đói nghèo và sự bất ổn trong cộng đồng mới là động lực chính đẩy con người vào con đường tội lỗi, bất luận chương trình đạo đức ở trường học có tốt đến đâu. Một số ý kiến còn cho rằng, chúng ta đang đề cao quá mức vai trò của giáo dục đạo đức ở trường học, bởi lẽ, nền tảng đạo đức của một người chủ yếu được hình thành từ gia đình và cộng đồng. Nếu cha mẹ hoặc bạn bè xung quanh có thái độ dung dưỡng cho hành vi sai trái thì những nỗ lực của nhà trường rất có thể sẽ trở nên vô nghĩa. Hơn nữa, một nghiên cứu năm 2023 trên tạp chí Nature cũng hé lộ một điều thú vị: dù người dân ở 60 quốc gia tin rằng đạo đức đang xuống cấp nhưng các báo cáo thực tế về hành vi đạo đức lại khá ổn định theo thời gian. Điều này gợi ý rằng, sự gia tăng tội phạm có lẽ không hoàn toàn phản ánh một sự suy thoái đạo đức trên diện rộng.

Nỗ lực của các quốc gia nhằm nâng cao đạo đức xã hội

Nhiều nước đang tích cực tìm giải pháp cho vấn đề đạo đức và tội phạm thông qua cải cách giáo dục, các chương trình cộng đồng và chính sách hỗ trợ. Dưới đây là một vài ví dụ điển hình:

*Nguồn ảnh: Download.vn*

Tăng cường giáo dục đạo đức trong nhà trường

• Singapore: Quốc đảo sư tử là một ví dụ điển hình khi tích hợp Giáo dục Nhân cách và Công dân (CCE) thành một phần cốt lõi trong chương trình giảng dạy. CCE chú trọng các giá trị như tôn trọng, trách nhiệm và sự liêm chính, sử dụng các tình huống thực tế để rèn luyện kỹ năng ra quyết định có đạo đức. Chương trình còn bao gồm các hoạt động phục vụ cộng đồng và những buổi thảo luận sâu sắc để vun đắp lòng đồng cảm và ý thức công dân. Năm 2021, Singapore đã cập nhật CCE để giải quyết các vấn đề thời sự như bắt nạt trực tuyến, giúp học sinh vững vàng hơn trước những thách thức đạo đức trong kỷ nguyên số. Cách tiếp cận toàn diện này được cho là góp phần vào tỉ lệ tội phạm rất thấp của Singapore (617 vụ/100.000 dân vào năm 2022).
• Trung Quốc: Đất nước tỉ dân ưu tiên giáo dục đạo đức nhằm thúc đẩy các giá trị xã hội chủ nghĩa và tinh thần tập thể. Các trường học lồng ghép “giáo dục tư tưởng và chính trị” để xây dựng những phẩm chất như lòng yêu nước, ý thức hòa hợp xã hội và sự tôn trọng kỷ cương. Một cuộc cải cách chương trình học năm 2020 đã yêu cầu triển khai các lớp giáo dục đạo đức từ tiểu học đến trung học, tập trung vào các nguyên tắc của Nho giáo và trách nhiệm công dân. Các nghiên cứu so sánh cho thấy giáo viên Trung Quốc thường nhấn mạnh các giá trị xã hội hơn thành tích cá nhân, điều này khác biệt so với một số quốc gia như Pakistan, nơi giáo dục đạo đức thường xoay quanh các giáo lý tôn giáo.
• Phần Lan: Chương trình giáo dục quốc gia của Phần Lan bao gồm giáo dục đạo đức, đặc biệt nhấn mạnh tư duy phản biện và quyền con người. Học sinh được học cách xử lý các tình huống đạo đức thông qua đối thoại và nhìn nhận vấn đề từ nhiều góc độ, từ đó nuôi dưỡng sự đồng cảm và sự gắn kết xã hội. Cách tiếp cận này được cho là có liên quan đến tỉ lệ tội phạm bạo lực thấp (1,1 vụ giết người/100.000 dân năm 2023) và mức độ tin cậy xã hội cao ở quốc gia Bắc Âu này.

Các chương trình cộng đồng: phòng ngừa tội phạm và phát triển đạo đức từ gốc

• Vương quốc Anh: Nước Anh triển khai các chương trình phát triển đạo đức cho thanh thiếu niên có nguy cơ cao. Sáng kiến “Think Good, Do Good” (Nghĩ điều tốt, Làm điều tốt) tại các trường học ở Luân Đôn tập trung vào việc dạy các cảm xúc đạo đức (như sự đồng cảm, cảm giác tội lỗi) để ngăn chặn hành vi bạo lực. Dựa trên nghiên cứu của Tiến sĩ Neema Trivedi-Bateman, chương trình này nhắm vào việc cải thiện những cảm xúc đạo đức còn yếu kém, vốn có liên quan đến hành vi phạm tội, và kết quả ban đầu cho thấy số vụ đình chỉ học ở những học sinh tham gia đã giảm.
• Iran: Văn phòng Liên Hợp Quốc về Ma túy và Tội phạm (UNODC) hỗ trợ các sáng kiến phòng ngừa tội phạm thanh thiếu niên tại Iran trong khuôn khổ Chương trình Doha. Các chương trình này sử dụng thể thao như một công cụ để xây dựng sự kiên cường và các giá trị đạo đức cho thanh niên ở những cộng đồng yếu thế. Năm 2021, UNODC đã hợp tác với Tổng hành dinh Kiểm soát Ma túy Iran để thúc đẩy phòng ngừa sớm thông qua sự tham gia của cộng đồng, tập trung vào các yếu tố nguy cơ như thất nghiệp và trình độ học vấn thấp.
• Brazil: Chương trình “Trường học Mở” của Brazil biến các trường học thành trung tâm sinh hoạt cộng đồng vào cuối tuần, tổ chức các buổi hội thảo về giải quyết xung đột và các giá trị công dân. Tại São Paulo, sáng kiến này đã giúp giảm 15% tỉ lệ tội phạm ở các khu vực tham gia nhờ tăng cường sự gắn kết cộng đồng và mang đến cho thanh thiếu niên những hình mẫu tích cực.

Cải cách chính sách: Hỗ trợ phát triển đạo đức và xã hội một cách bền vững

• Hoa Kỳ: Mỹ đang tăng cường đầu tư vào các quỹ trường công nhằm góp phần giảm tội phạm, ghi nhận vai trò của giáo dục trong phát triển đạo đức và xã hội. Một nghiên cứu năm 2022 của Đại học Michigan cho thấy việc tăng tài trợ cho các trường học ở bang này đã mang lại kết quả học tập tốt hơn, trình độ học vấn cao hơn và tỉ lệ tội phạm ở người trưởng thành thấp hơn với lợi ích xã hội vượt xa chi phí đầu tư. Những chính sách như vậy ưu tiên can thiệp sớm để giúp thanh thiếu niên gắn bó hơn với học đường và có nền tảng đạo đức vững chắc.
• Nhật Bản: Sau Chiến tranh Thế giới thứ II, Nhật Bản đã xây dựng lại hệ thống giáo dục đạo đức, nhấn mạnh kỷ luật, sự tôn trọng và trách nhiệm cộng đồng. Chương trình “Giáo dục Đạo đức”, bắt buộc ở các trường tiểu học và trung học, dạy các giá trị như sự kiên trì và lòng biết ơn thông qua kể chuyện và các hoạt động nhóm. tỉ lệ tội phạm cực kỳ thấp của Nhật Bản (0,23 vụ giết người/100.000 dân năm 2022) được cho là một phần nhờ vào sự chú trọng vào việc xã hội hóa đạo đức, với sự hỗ trợ đắc lực từ gia đình và giáo viên.
• Nam Phi: Chương trình “Định hướng Cuộc sống” (Life Orientation) của Nam Phi tích hợp giáo dục đạo đức và công dân nhằm đối phó với tỉ lệ tội phạm cao đáng báo động (45 vụ giết người/100.000 dân năm 2023). Chương trình này dạy về giải quyết xung đột, tôn trọng sự đa dạng và hành vi đạo đức, với mục tiêu chống lại các vấn nạn xã hội như bạo lực băng đảng. Năm 2023, chính phủ đã khởi động các chiến dịch đào tạo giáo viên để triển khai hiệu quả hơn các bài học này, và các chương trình thử nghiệm bước đầu cho thấy sự sụt giảm tình trạng bắt nạt trong trường học.

Giải quyết tận gốc rễ kinh tế – xã hội của hành vi thiếu chuẩn mực và tội phạm

• Đức: Đức đầu tư mạnh vào phúc lợi xã hội và giáo dục để giảm thiểu tội phạm liên quan đến khó khăn kinh tế. Các chương trình đào tạo nghề cho thanh niên có nguy cơ cao thường kết hợp giáo dục đạo đức với kỹ năng nghề, giúp giảm tỉ lệ tái phạm đến 20% ở một số khu vực. Các chương trình này nhấn mạnh trách nhiệm cá nhân và sự đóng góp cho cộng đồng, phù hợp với chi phí tội phạm thấp của Đức (1,4% GDP so với 3,55% ở Mỹ Latinh).
• Úc: Chiến dịch “Tôn trọng là Quan trọng” (Respect Matters) của Úc, khởi động năm 2022, thúc đẩy sự tôn trọng và đồng cảm nhằm chống lại bạo lực đối với phụ nữ và tội phạm vị thành niên. Các trường học tổ chức các buổi hội thảo về sự đồng thuận và các mối quan hệ lành mạnh, trong khi các chương trình cộng đồng kêu gọi sự tham gia của phụ huynh để củng cố những giá trị này. Đánh giá ban đầu cho thấy tỉ lệ tội phạm thanh thiếu niên được báo cáo đã giảm 10% ở các khu vực tham gia.

Nhìn nhận một cách khách quan

Dù những sáng kiến kể trên đều cho thấy những tín hiệu tích cực, hiệu quả của chúng không phải lúc nào cũng như mong đợi. Giáo dục đạo đức phát huy tác dụng tốt nhất khi được kết hợp đồng bộ với các biện pháp hỗ trợ kinh tế – xã hội, bởi đói nghèo và bất bình đẳng thường là những rào cản lớn mà chỉ riêng can thiệp tại trường học khó lòng vượt qua. Ví dụ, thành công của Singapore đến từ sự kết hợp hài hòa giữa giáo dục đạo đức và các chính sách kinh tế vững mạnh, trong khi các quốc gia như Pakistan lại gặp nhiều trắc trở do các vấn đề mang tính hệ thống như tham nhũng và sự bất bình đẳng trong tiếp cận giáo dục.

Thêm vào đó, việc quá chú trọng giáo dục đạo đức mà thiếu đi sự khuyến khích tư duy phản biện có thể dẫn đến nguy cơ áp đặt, nhồi sọ, điều đôi khi thấy ở một số hệ thống quản lý tập trung. Cuối cùng, nghiên cứu trên tạp chí Nature cũng nhắc nhở chúng ta rằng, nhận thức về sự suy giảm đạo đức có thể đang bị thổi phồng, nghĩa là các quốc gia cần cân bằng giữa các sáng kiến đạo đức với những chiến lược phòng chống tội phạm dựa trên dữ liệu thực chứng.

Thay lời kết

Tóm lại, dù sự thiếu hụt trong giáo dục đạo đức có thể góp một phần vào bức tranh chung về gia tăng tội phạm ở một số nơi nhưng đó không phải là “thủ phạm” duy nhất hay lớn nhất. Các yếu tố như đói nghèo, sự lạc lõng trong xã hội và tình làng nghĩa xóm rạn nứt thường có sức ảnh hưởng mạnh mẽ hơn. Nhiều quốc gia đang nỗ lực giải quyết vấn đề này thông qua các chương trình giáo dục đạo đức mạnh mẽ (như Singapore, Trung Quốc, Phần Lan), các sáng kiến cộng đồng (như Anh, Iran, Brazil) và các chính sách nhắm vào gốc rễ kinh tế – xã hội (như Hoa Kỳ, Đức, Úc).

Dù những nỗ lực này đã mang lại những tiến bộ đáng ghi nhận, chúng cần được triển khai một cách toàn diện, nhạy cảm với đặc thù văn hóa và kết hợp với những cải cách hệ thống sâu rộng hơn để có thể giảm thiểu tội phạm, nâng cao đạo đức xã hội một cách thực sự hiệu quả và bền vững.