12 thiên kiến nhận thức thường gặp là gì? (Phần 1)

Thiên kiến nhận thức (tiếng Anh: cognitive bias), những “lỗi hệ thống” trong cách não bộ xử lý thông tin, có thể được so sánh như một lăng kính méo mó, làm con người nhìn nhận mọi thứ lệch lạc và đương nhiên là rất chủ quan. Một nghiên cứu năm 2018 trên tạp chí Psychological Bulletin cho thấy thiên kiến ảnh hưởng mạnh mẽ tới cách con người tư duy và đưa ra quyết định, từ những chuyện nhỏ nhặt như mua sắm tới chuyện lớn hơn như đầu tư hay lựa chọn nghề nghiệp. Hiểu biết về thiên kiến có thể giúp cho chúng ta hạn chế mắc phải chúng, đồng thời có thể tập cho mình cách nhìn nhận mọi thứ công bằng và khách quan hơn. Bài viết hôm nay sẽ tập trung giải thích 12 loại thiên kiến nhận thức thường gặp.

1. Thiên kiến xác nhận

Thiên kiến xác nhận (tiếng Anh: confirmation bias) có thể được hiểu đơn giản là khi bạn tin một điều gì đó là đúng, là chân lí, bạn sẽ có xu hướng chăm chăm tìm kiếm những bằng chứng ủng hộ cho niềm tin của mình và bỏ qua những điều đi ngược niềm tin đó.

Một ví dụ điển hình cho thiên kiến xác nhận có thể dễ dàng tìm thấy ở các câu lạc bộ người hâm mộ. Ví dụ một người hâm mộ câu lạc bộ bóng đá A vì quá yêu thích đội này mà luôn tin đội A là giỏi nhất, họ sẽ cảm thấy tuyệt vời và lan truyền thông tin những trận thắng của đội A một cách mạnh mẽ và cảm thấy không thể chấp nhận, thậm chí thấy bất công khi đội A thua và tìm cách đổ lỗi cho sân bãi, trọng tài, thể trạng và tinh thần của cầu thủ.

  

*Nguồn ảnh: TÔI HỌC ĐẠI HỌC – WordPress.com*

Một ví dụ khác có thể dễ dàng bắt gặp là những định kiến kiểu “người nơi A thế này, người nơi B thế nọ” cũng thường được củng cố mạnh mẽ bởi thiên kiến xác nhận. Những nhận định “vơ đũa cả nắm” như vậy thường bỏ qua các biến số khác mà chỉ tập trung vào tìm kiếm bằng chứng củng cố cho niềm tin của người đánh giá.

Một nghiên cứu năm 2013 trên Frontiers in Psychology cho biết rằng não bộ con người thường ưu tiên “chọn lọc” nhớ các thông tin để bảo vệ niềm tin. Hậu quả là con người có xu hướng cố chấp, dễ tin các thông tin giả hoặc sai lệch, miễn là chúng ủng hộ niềm tin của họ. Một khảo sát của Pew Research Center năm 2020 cho thấy 62% dân Mỹ chỉ đọc tin tức hợp “gu chính trị”, điều này làm cho thiên kiến xác nhận càng nặng.

Cách để không bị thiên kiến xác nhận đó là tự hoài nghi về các nhận định của mình. Việc tự thách thức bản thân để tìm kiếm các thông tin trái ngược, tham khảo thông tin từ nhiều nguồn với nhiều chiều hướng như một trò chơi thám tử sẽ giúp tư duy trở nên đa chiều và khách quan hơn.

2. Thiên kiến lạc quan

Thiên kiến lạc quan (tiếng Anh: optimism bias) có thể hiểu là khi một người thường xuyên nghĩ họ là người may mắn, những rủi ro “chắc không tới lượt họ”.

*Nguồn ảnh: Dương Gia Phát*

Hiện tượng này có thể dễ dàng thấy ở những người trẻ. Vì họ có niềm tin mãnh liệt rằng họ có thể kiểm soát được mọi thứ và có thể ứng biến tuyệt vời, họ thường phớt lờ các rủi ro, ngay cả khi chúng tương đối rõ ràng, để có thể làm những gì họ muốn.

Ví dụ, một bạn trẻ mê thần tượng vì quá thích một nhóm nhạc nên dùng toàn bộ tiền tiết kiệm của mình để mua một vé dự nhạc hội của họ với suy nghĩ “chắc sẽ không sao” nhưng sau đó phải chật vật khi bị công ty cắt giảm nhân sự ngay trước thềm nhạc hội, khiến cho bạn không còn tiền dự phòng và phải vay mượn để trả tiền nhà và các loại hoá đơn.

Một báo cáo của Cục Dự trữ Liên bang Mỹ năm 2023 cho biết có tới 27% người lớn ở Mỹ không có tiền tiết kiệm, phần lớn cho biết họ tự tin vào khả năng xoay xở của mình.

Có thể dễ dàng thấy thiên kiến lạc quan khiến con người coi nhẹ rủi ro, thường dẫn tới các hành vi đầu tư mù quáng, mua sắm quá đà, v.v.. Một nghiên cứu năm 2011 trên Nature Neuroscience chỉ ra rằng não bộ con người có xu hướng bỏ qua xử lý các dữ liệu tiêu cực khi họ quá lạc quan, điều này dẫn tới nhiều người phải “té đau” sau đó.

Để né tránh thiên kiến lạc quan, chúng ta cần chú ý đầy đủ các trường hợp mỗi khi lập kế hoạch. Tính toán rủi ro, chuẩn bị các phương án phòng hờ có thể giúp gia tăng độ an toàn. Bạn biết đấy, nó giống như việc chúng ta nên mua áo mưa ngay từ khi mây đen chưa đến.

3. Thiên kiến bi quan

Ngược lại với thiên kiến lạc quan là thiên kiến bi quan (tiếng Anh: pessimism bias), nó có thể được hiểu là khi một người có xu hướng tập trung quá nhiều vào rủi ro, tự tạo áp lực cho bản thân bằng những ý nghĩ lo xa của mình. Họ thường cho rằng “vận may không tới lượt họ.”

Điều này có thể quan sát được ở những người có tính cách rụt rè và nhạy cảm. Ví dụ, một sinh viên dù học rất giỏi, thành tích tại trường luôn xuất sắc nhưng khó kiếm được việc làm sau tốt nghiệp bởi thường mất bình tĩnh khi tham gia phỏng vấn. Những suy nghĩ như “mình không giỏi làm điều A, mình còn kém ở hạng mục B, mình chưa có kinh nghiệm gì ở hạng mục C, công ty này thì lớn, sẽ có nhiều đối thủ cạnh tranh” thường làm cho ý chí của một người bị suy yếu. Một nghiên cứu năm 2019 trên Journal of Applied Psychology chỉ ra rằng những suy nghĩ tiêu cực làm giảm 30% cơ hội thành công khi phỏng vấn của một ứng viên.

Đương nhiên, sự bi quan sẽ làm chúng ta bỏ lỡ nhiều cơ hội, không dám thử cái mới, sợ thất bại, dễ căng thẳng và hình thành xu hướng né tránh. Theo Viện Sức khỏe Tâm thần Quốc gia Mỹ, có tới 31,1% người lớn ở Mỹ từng mắc rối loạn lo âu, một phần vì thiên kiến này.

Đối với thiên kiến bi quan, việc củng cố lại niềm tin cá nhân là điều quan trọng, thực hành ghi nhật ký, liệt kê những thành công nhỏ, những điều tốt đã xảy ra và liên tục tự nhủ rằng mình làm được sẽ giúp ích rất nhiều. Tập luyện thở sâu hoặc thiền định cũng giảm bớt âu lo, củng cố sự tự tin.

4. Thiên kiến giới tính

Thiên kiến giới tính (tiếng Anh: gender bias) là một loại thiên kiến rất phổ biến, được củng cố bởi những niềm tin dựa trên giới tính, thường cho rằng giới này hơn giới kia.

*Nguồn ảnh: GLOBIS Insights*

Những nhận định như “đàn bà đa cảm, đàn ông vô cảm” hay “đàn bà phái yếu, đàn ông phái mạnh” đã cản trở nhiều người được tiếp cận các cơ hội trong cuộc sống. Nhiều phụ nữ phải vượt qua nhiều rào cản để tự chứng minh năng lực lãnh đạo của mình trong các tổ chức, tương tự, nhiều người đàn ông cũng phải vượt qua những rào cản để chứng minh sự nhạy cảm của mình trong những ngành được mặc định là dành cho phụ nữ như làm đẹp, thời trang, v.v..

Thiên kiến giới tính là một trong những thiên kiến bền vững. Báo cáo năm 2022 của McKinsey cho thấy chỉ có 25% vị trí lãnh đạo cấp cao trên toàn cầu là phụ nữ, một phần vì điều này.

Hiển nhiên là thiên kiến giới tính gây bất bình đẳng nghiêm trọng. Một báo cáo của McKinsey cho biết chính thiên kiến giới tính làm cho nhiều người tài bị bỏ qua, khiến cho các quốc gia không tối đa hoá được giá trị GDP của mình, ví dụ như Mỹ mất khoảng 1 nghìn tỉ USD trong năm 2020.

Nhiều nơi trên thế giới đang thử nghiệm hình thức tuyển dụng ẩn danh song song với thúc đẩy giáo dục về bình đẳng giới, đồng thời thúc đẩy những hoạt động hỗ trợ xã hội nhằm giảm bớt sự bất công.

5. Thiên kiến vị kỷ

Thiên kiến vị kỷ (tiếng Anh: self-serving bias) có thể được hiểu là một người có xu hướng tin rằng thành công của mình đến từ năng lực bản thân còn thất bại là do lỗi lầm của người khác.

*Nguồn ảnh: Dương Gia Phát*

Ví dụ, một học sinh giỏi được chọn vào một đội tuyển học sinh giỏi và thường xuyên được giáo viên khen ngợi vì tư duy và năng lực của mình. Tuy nhiên, em này không giành được thành tích cao trong cuộc thi học sinh giỏi đó, điểm số thấp hơn những gì mà em được kỳ vọng. Em cho rằng có sai sót trong việc chấm bài và đề nghị phúc khảo. Kết quả phúc khảo không thay đổi khiến em cho rằng mình bị “trù”, bị “chơi xấu” bởi ai đó.

Một nghiên cứu năm 2018 trên Personality and Social Psychology Bulletin cho biết có tới 70% người được hỏi có thiên kiến vị kỷ khi đánh giá bản thân. Họ thường cho rằng mình xứng đáng nhận được nhiều sự công nhận và thành công hơn. Hầu hết trong số họ có những ký ức không vui về việc bị đánh giá thấp hơn kỳ vọng.

Hậu quả của thiên kiến vị kỷ thường khiến con người ta có xu hướng đổ lỗi cho hoàn cảnh, cho người khác và không nhìn nhận đúng đắn về phần trách nhiệm của mình. Họ cũng khó sửa sai hơn do tin rằng điều họ làm là đúng. Việc thực hành soi chiếu, tự ghi chép lại những lỗi lầm, đánh giá và tìm nguyên nhân, giải pháp khắc phục, tham khảo ý kiến, góc nhìn của người khác về sự việc có thể giúp một người đánh giá chính xác hơn, từ đó học được bài học để cải thiện bản thân.

6. Thiên kiến “kẻ sống sót”

Đây cũng là một dạng thiên kiến phổ biến khác, thiên kiến “kẻ sống sót” (tiếng Anh: survivorship bias) có thể được hiểu là việc một người chỉ nhìn vào những trường hợp thành công và bỏ qua hoàn toàn những trường hợp thất bại khi đánh giá một việc, dẫn tới kết luận thiếu chính xác.

*Nguồn ảnh: Thegioididong.com*

Chắc hẳn chúng ta đều đã quen thuộc với những câu chuyện về các “tỉ phú bỏ học” như Bill Gates, Steve Jobs, Mark Zuckerberg, v.v. khiến cho nhiều người nghĩ rằng các trường đại học là những nơi bịp bợm, tạo ra những con robot làm công, việc học đại học là lãng phí thời gian dù rằng trên thực tế, số liệu của Cục Thống kê Mỹ năm 2021 chỉ rõ người có bằng đại học kiếm nhiều hơn 84% so với người không học đại học. Đa số những người chọn bỏ học đại học thường trải qua các khoảng thời gian thiếu ổn định vì khó khăn trong tìm việc, thăng tiến.

Thiên kiến “kẻ sống sót” làm cho một người trở nên liều lĩnh, như bỏ học hay đầu tư mù quáng. Theo Harvard Business Review, thiên kiến kẻ sống sót cũng là một trong những thủ phạm thúc đẩy làn sóng khởi nghiệp bất chấp dẫn đến sự thất bại chóng vánh của rất nhiều doanh nghiệp và doanh nhân. Để có thể đánh giá đúng, chúng ta cần xem cả thất bại lẫn thành công, như nhìn cả hai mặt của đồng xu.

(còn tiếp)

ĐỌC THÊM PHẦN 2 TẠI ĐÂY