Giúp học sinh nhận biết và tránh các tiêu chuẩn kép trong tư duy

Các tiêu chuẩn kép (tiếng Anh: double standards) là một hiện tượng phổ biến, đã ăn sâu vào xã hội loài người. Hiện tượng này xảy ra ở khắp nơi, bất kể màu da, tiếng nói, văn hoá. Sự bất công mà tiêu chuẩn kép mang lại thể hiện rõ rệt qua sự phân biệt đối xử và những tổn hại về cả tâm thần lẫn thể chất của con người. Sự tồn tại của tiêu chuẩn kép duy trì sự bất bình đẳng và củng cố những thành kiến trong xã hội. Có thể để xã hội nhận biết tiêu chuẩn kép và thay đổi suy nghĩ là một bước tiến quan trọng hướng tới xây dựng một xã hội công bằng và chính trực hơn.

Để làm được điều này, các nhà giáo dục đóng vai trò đặc biệt quan trọng trong việc giúp học sinh phát triển các kỹ năng tư duy phản biện nhằm có thể xác định và đặt câu hỏi về các tiêu chuẩn kép. Bằng cách thúc đẩy lý luận phân tích, thúc đẩy các cuộc thảo luận cởi mở và khuyến khích tự phản ánh, học sinh có thể nhận thức rõ hơn về những mâu thuẫn này trong suy nghĩ của chính mình. Bài luận này khám phá khái niệm về các tiêu chuẩn kép, cung cấp các ví dụ thực tế và phác thảo các chiến lược giảng dạy hiệu quả để giúp học sinh tránh chúng.

1. Hiểu về các tiêu chuẩn kép trong xã hội

Tiêu chuẩn kép hiểu đơn giản là sự đánh giá, đối xử khác nhau (vì áp dụng những tiêu chuẩn khác nhau)
cho hai hoặc nhiều đối tượng có cùng bản chất. Điều này dẫn đến sự bất công. Trong cuộc sống hằng ngày, chúng ta có thể bắt gặp tiêu chuẩn kép ở khắp mọi nơi, trong đó phổ biến nhất là tiêu chuẩn kép dựa trên giới tính và tiêu chuẩn kép dựa trên sắc tộc.

1.1. Dựa vào giới tính

Một trong những hình thức tiêu chuẩn kép phổ biến nhất là phân biệt đối xử dựa vào giới tính. Xã hội thường đánh giá nam giới và phụ nữ khác nhau đối với cùng một hành vi. Một ví dụ nổi bật là hành vi tình dục — trong khi nam giới thường được khen ngợi vì có nhiều bạn tình, thì phụ nữ lại bị dán nhãn xúc phạm vì những hành động tương tự. Nghiên cứu từ tạp chí Psychological Bulletin phát hiện ra rằng các chuẩn mực xã hội chỉ trích phụ nữ một cách không cân xứng vì tham gia vào các mối quan hệ thông thường so với nam giới (SAGE Publications, 2020).

Tương tự như vậy, trong môi trường làm việc chuyên nghiệp, phụ nữ thường phải đối mặt với phản ứng dữ dội vì sự quyết đoán. Trong khi nam giới thể hiện phẩm chất lãnh đạo mạnh mẽ được coi là tự tin, thì phụ nữ thể hiện những đặc điểm tương tự thường bị gắn mác là “hống hách” hoặc “hung hăng”. Tiêu chuẩn kép này góp phần tạo nên khoảng cách lương theo giới tính và hạn chế cơ hội thăng tiến trong sự nghiệp cho phụ nữ. Theo Văn phòng Thống kê Quốc gia Vương quốc Anh, vào năm 2022, phụ nữ ở Vương quốc Anh kiếm được ít hơn nam giới trung bình khoảng 14,9%.

*Nguồn ảnh: Hoàng Hà mobile*

Trong gia đình, cha mẹ cũng có thể củng cố tiêu chuẩn kép trong cách nuôi dạy con trai và con gái. Ví dụ, con gái thường phải tuân theo giờ giấc nghiêm ngặt hơn, trong khi con trai được tự do hơn. Cách tiếp cận mang tính bảo vệ này có thể hạn chế cơ hội độc lập và phát triển bản thân của trẻ em gái đồng thời củng cố các vai trò giới tính đã lỗi thời. Một nghiên cứu được công bố trên tạp chí Psychology Today cho thấy 65% phụ huynh thừa nhận đã đặt ra các quy tắc khác nhau cho con cái của họ dựa trên giới tính, thường là không nhận ra tác động lâu dài.

Tuy nhiên, không chỉ phụ nữ là nạn nhân của tiêu chuẩn kép. Nếu phụ nữ có thể thể hiện đầy đủ các cung bậc cảm xúc, bao gồm cả nỗi buồn và sự tuyệt vọng mà không bị coi là yếu đuối, đàn ông thường bị chỉ trích vì làm như vậy. Nhiều xã hội áp đặt người đàn ông phải mạnh mẽ và trở thành chỗ dựa cho người khác. Đàn ông cũng được kì vọng phải trở thành người chu cấp nên thường bị đánh giá tiêu cực nếu không thể gánh vác kinh tế gia đình.

Trong nhiều trường hợp, tòa án cũng thường có xu hướng thiên vị các bà mẹ trong các cuộc chiến giành quyền nuôi con, với giả định rằng họ là người chăm sóc chính. Một nghiên cứu năm 2020 của Tổ chức Phụ huynh Quốc gia cho thấy các bà mẹ nhận được quyền nuôi con chính trong 79% các trường hợp nuôi con ở Hoa Kỳ.

Một ví dụ điển hình khác là khi một người phụ nữ tấn công một người đàn ông, hành vi đó thường được coi là có lí do chính đáng đằng sau trong khi một người đàn ông làm điều tương tự sẽ ngay lập tức bị lên án dù cho lí do có thể là gì. Một khảo sát tội phạm của Anh năm 2019 cho thấy có tới 40% nạn nhân bạo hành gia đình tại nước này được ghi nhận là nam giới, nhưng chỉ có 1/20 người cho biết họ có tìm kiếm sự giúp đỡ, nguyên nhân tiết lộ vì họ sợ bị chế giễu hoặc xa lánh bởi những người xung quanh.

Tại các trường học, học sinh nam cũng thường nhận được ít ưu ái hơn về điểm số. Một nghiên cứu của Đại học Luân Đôn phát hiện ra rằng học sinh nữ có xu hướng nhận được điểm cao hơn một chút so với học sinh nam trong các hệ thống chấm điểm chủ quan, ngay cả khi kiểm soát thành tích. Điều này chỉ ra rằng nhận thức về hành vi của học sinh, thay vì khả năng thực tế, có thể ảnh hưởng đến đánh giá.

1.2. Dựa vào sắc tộc

Một nghiên cứu của Trung tâm Luật Phụ nữ Quốc gia Hoa Kỳ phát hiện ra rằng các học sinh da màu thường bị đối xử nghiêm khắc hơn các học sinh da trắng. Học sinh da màu có khả năng bị đình chỉ học cao hơn 5,5 lần so với các bạn da trắng dù phạm cùng một lỗi. Nhiều trường đại học ưu tú, chẳng hạn như Harvard, từng bị cáo buộc đặt ra kỳ vọng cao hơn về học thuật và ngoại khóa cho các ứng viên gốc Á so với các ứng viên da trắng. Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng sinh viên châu Á thường cần điểm SAT cao hơn đáng kể để được nhận vào học với tỷ lệ tương đương với các nhóm chủng tộc khác.

*Nguồn ảnh: otvietnam*

Sự thiếu công bằng này còn thể hiện trong thi hành luật pháp, ví dụ người da màu có nhiều khả năng bị cảnh sát chặn lại, khám xét và sử dụng vũ lực quá mức (ngay cả khi không có vũ khí) hơn người da trắng. Trong một báo cáo gồm 20 triệu lần dừng xe ở khu vực Bắc Carolina, số lượng tài xế da màu bị cảnh sát chặn lại cao gấp đôi so với tài xế da trắng. Ngoài ra, tài xế da màu thường xuyên bị khám xét kĩ càng hơn sau khi dừng xe so với tài xế da trắng.

Một nghiên cứu năm 2020 của Đại học Duke phát hiện ra rằng phụ nữ da đen có kiểu tóc tự nhiên thường bị coi là “kém chuyên nghiệp” và “kém năng lực” hơn so với những người có mái tóc duỗi thẳng. Sự thiên vị này ảnh hưởng xấu đến khả năng một người được giới thiệu đi phỏng vấn việc làm, làm nổi bật tiêu chuẩn kép trong chuẩn mực ngoại hình nơi làm việc. Ngoài ra, bất chấp trình độ học vấn và năng lực cao tới đâu, người gốc Á thường không được lựa chọn để làm đại diện và đảm nhiệm các vai trò điều hành và quản lý tại các công ty Mỹ. Các nghiên cứu cho thấy rằng mặc dù người châu Á chiếm một phần đáng kể trong ngành công nghệ và tài chính nhưng họ ít có khả năng được thăng chức lên các vị trí lãnh đạo hơn so với các đồng nghiệp da trắng.

2. Tác động của tiêu chuẩn kép

Tiêu chuẩn kép có thể gây ra những hậu quả sâu rộng đối với cả cá nhân và xã hội, làm suy yếu sự công bằng và tạo ra những rào cản vô hình nhưng đầy áp lực trong đời sống hằng ngày. Khi một người bị đối xử khác nhau chỉ vì giới tính, chủng tộc, địa vị kinh tế hoặc bất kỳ yếu tố nào khác, họ không chỉ cảm thấy bị bất công mà còn phải đối mặt với những hệ quả tiêu cực lâu dài về mặt tâm lý và xã hội.

Nghiên cứu tâm lý học đã chỉ ra rằng việc thường xuyên phải chịu sự bất công có thể dẫn đến tình trạng căng thẳng, lo âu, giảm lòng tự trọng và thậm chí làm gia tăng nguy cơ mắc các vấn đề sức khỏe tâm thần. Khi một cá nhân cảm thấy rằng những nỗ lực của họ không được công nhận công bằng do định kiến xã hội, họ có thể rơi vào trạng thái bất mãn, mất động lực và dễ rơi vào tâm trạng tiêu cực. Một nghiên cứu năm 2021 do Hiệp hội Tâm lý học Hoa Kỳ thực hiện cho thấy những người thường xuyên đối mặt với sự phân biệt đối xử xuất phát từ tiêu chuẩn kép có nguy cơ cao mắc chứng trầm cảm, rối loạn căng thẳng và thậm chí là rối loạn lo âu kéo dài. Điều này đặc biệt phổ biến trong các nhóm thiểu số, những người có ít cơ hội phản kháng hoặc thay đổi môi trường xung quanh mình.

Ở góc độ xã hội, tiêu chuẩn kép không chỉ tạo ra bất công đối với từng cá nhân mà còn góp phần làm trầm trọng thêm sự bất bình đẳng có hệ thống trong nhiều lĩnh vực. Một ví dụ điển hình là trong môi trường làm việc, nơi mà định kiến về giới tính, chủng tộc, tuổi tác hay nền tảng kinh tế – xã hội có thể ảnh hưởng đến quyết định tuyển dụng, đánh giá hiệu suất, mức lương và cơ hội thăng tiến. Một số nghiên cứu đã chỉ ra rằng phụ nữ thường bị đánh giá thấp hơn nam giới trong các vị trí lãnh đạo, dù họ có cùng trình độ chuyên môn và kinh nghiệm. Hơn nữa, những người thuộc nhóm thiểu số chủng tộc hoặc kinh tế cũng thường gặp khó khăn hơn trong việc tiếp cận các cơ hội nghề nghiệp do các rào cản vô hình mà tiêu chuẩn kép tạo ra.

Theo báo cáo của Diễn đàn Kinh tế Thế giới, với tốc độ cải thiện hiện tại, thế giới sẽ cần hơn 135 năm để thu hẹp khoảng cách giới tính toàn cầu trong lĩnh vực kinh tế. Điều này có nghĩa là từ nay đến hơn một thế kỷ nữa, phụ nữ vẫn có thể tiếp tục gặp khó khăn trong việc đạt được sự bình đẳng về thu nhập, cơ hội việc làm và sự công nhận trong xã hội. Con số này cho thấy một thực tế đáng báo động và nhấn mạnh sự cấp thiết của việc giải quyết và loại bỏ những tiêu chuẩn kép tồn tại lâu đời trong xã hội.

3. Các phương pháp dạy học sinh nhận biết và tránh tiêu chuẩn kép

Để giảm thiểu tác động tiêu cực từ tiêu chuẩn kép, các cá nhân và tổ chức cần nhận thức rõ về sự tồn tại của vấn đề này; từ đó thực hiện các biện pháp nhằm đảm bảo công bằng trong mọi lĩnh vực của đời sống. Để trang bị cho học sinh các công cụ nhận biết và xử lí tiêu chuẩn kép, các nhà giáo dục có thể cân nhắc các phương pháp sau:

3.1. Khuyến khích tư duy phản biện

Trên thực tế, tư duy phản biện liên quan chặt chẽ đến việc một cá nhân có thể đặt câu hỏi về các giả định và đánh giá bằng chứng một cách khách quan. Giáo viên có thể khuyến khích học sinh phân tích các tình huống hằng ngày và đặt câu hỏi liệu các tiêu chuẩn giống nhau có áp dụng cho các nhóm khác nhau hay không. Ví dụ, học sinh có thể suy ngẫm về cách truyền thông miêu tả nam giới và phụ nữ và xác định bất kỳ sự khác biệt nào trong cách họ được miêu tả. Các bài tập viết yêu cầu học sinh mô tả những lần họ gặp phải hoặc quan sát thấy các tiêu chuẩn kép cũng có thể thúc đẩy nhận thức về bản thân.

*Nguồn ảnh: Hoàng Hữu Thắng*

Các bài tập lý luận đạo đức bao gồm đánh giá các tình huống dựa trên sự công bằng, công lý và các nguyên tắc đạo đức cũng sẽ giúp ích rất nhiều. Bằng cách trình bày cho học sinh những tình huống khó xử về mặt đạo đức, chẳng hạn như liệu các công ty có nên áp dụng hạn ngạch giới tính hay hệ thống tư pháp nên xử lý các trường hợp thiên vị như thế nào, các nhà giáo dục có thể giúp các em phát triển cách tiếp cận nhất quán và công bằng đối với việc ra quyết định về mặt đạo đức.

Thêm vào đó, việc kết nối các bài học với các tình huống thực tế có thể giúp học sinh thấy được tác động của các tiêu chuẩn kép. Giáo viên có thể thảo luận về các nghiên cứu tình huống về phân biệt đối xử tại nơi làm việc, thành kiến ​​tư pháp và bất công trong lịch sử. Ví dụ, thảo luận về khoảng cách lương theo giới tính bằng cách sử dụng dữ liệu thống kê từ các tổ chức uy tín như Tổng cục Thống kê có thể cung cấp bằng chứng cụ thể về các tiêu chuẩn kép trong kinh tế.

3.2. Luyện tập tranh luận nhập vai

Các bài tập nhập vai cho phép học sinh trải nghiệm các góc nhìn khác nhau. Bằng cách giao cho học sinh các vai trò trong các tình huống mô phỏng, chẳng hạn như phỏng vấn xin việc hoặc các vụ án pháp lý, các em có thể hiểu rõ hơn về cách thức hoạt động của các tiêu chuẩn kép. Tương tự như vậy, các cuộc tranh luận có cấu trúc về các chủ đề gây tranh cãi như bình đẳng giới hoặc phân biệt chủng tộc khuyến khích học sinh nghiên cứu, diễn đạt và bảo vệ quan điểm của mình, thúc đẩy sự tham gia phản biện sâu sắc hơn.

*Nguồn ảnh: TRUE SUCCESS*

Tạo ra một môi trường lớp học nơi học sinh cảm thấy an toàn khi bày tỏ ý kiến ​​của mình là điều cần thiết cho các cuộc trò chuyện có ý nghĩa về tiêu chuẩn kép. Đặt ra các quy tắc cơ bản để thảo luận tôn trọng và khuyến khích các quan điểm đa dạng cho phép học sinh thách thức các thành kiến ​​mà không sợ bị phán xét.

Ngoài ra, vì truyền thông đóng vai trò quan trọng trong việc định hình nhận thức và củng cố các tiêu chuẩn kép. Dạy học sinh cách phân tích phê phán các quảng cáo, bản tin và xu hướng truyền thông xã hội thông qua hình thức nhập vai cũng sẽ giúp các em nhận ra thành kiến và đặt câu hỏi về các chuẩn mực xã hội. Ví dụ, học sinh có thể so sánh cách các chính trị gia nam và nữ được mô tả trong các tiêu đề tin tức và thảo luận về ý nghĩa của ngôn ngữ giới tính.

Tóm lại, việc dạy học sinh nhận ra và thách thức các tiêu chuẩn kép là rất quan trọng để thúc đẩy một xã hội công bằng và bình đẳng. Bằng cách tích hợp tư duy phản biện, các ví dụ thực tế, các cuộc tranh luận và thảo luận về đạo đức vào giáo dục, học sinh có thể phát triển các kỹ năng để xác định sự bất nhất và hướng tới công lý.

Hơn nữa, nhận ra các tiêu chuẩn kép không chỉ là một bài tập trí tuệ mà còn là một trách nhiệm đạo đức. Bằng cách chủ động đặt câu hỏi và thách thức các chuẩn mực xã hội bất công, các cá nhân góp phần tạo ra một thế giới mà sự công bằng và bình đẳng được tôn trọng. Là những nhà lãnh đạo, người ra quyết định và người có sức ảnh hưởng trong tương lai, những học sinh được trang bị nhận thức này sẽ đóng vai trò quan trọng trong việc định hình một xã hội công bằng hơn.